Cây hạt điều nhuộm – Điều màu là cây gì? Đặc điểm và công dụng

Nguồn gốc của tên Điều nhuộm là od: “Tại khu vực Đông Nam Á, nguời ta thu hái hạt điều nhuộm để làm chất nhuộm màu”. Hạt điều nhuộm đã được thổ dân châu Mỹ sử dụng từ rất lâu để làm thuốc màu vẽ lên cơ thể, đặc biệt là môi, vì thế mà đôi khi nó còn được gọi tại khu vực này như là “cây son môi”.

Cây điều nhuộm là gì?

Điều nhuộm hay còn gọi là điều màu, cà ri (Bixa orellana) là một loài cây bụi hay cây gỗ nhỏ thuộc họ Điều Nhuộm (Bixaceae), có nguồn gốc từ khu vực nhiệt đới của Châu Mỹ.

Cây điều nhuộm có được trồng nhiều ở Bolivia, Brazil, Colombia, Ecuador, Jamaica, Mexico, Peru, Puerto Rico và Cộng hòa Đô-mi-ni-ca. Ngoài khu vực này, điều nhuộm còn được trồng tại khu vực Đông Nam Á, do người Tây Ban Nha đưa tới đây trong thế kỷ 17. Nó là nguồn cung cấp chính cho một loại chất màu tự nhiên, gọi là annatto có màu vàng đỏ, sản xuất từ quả.

Hoa điều nhuộm

Hoa điều nhuộm có màu hồng, trắng và quả có gai màu đỏ tươi, chứa các hạt màu đỏ. Quả khô và cứng thành dạng quả nang màu nâu.

Ở một số nước Châu Âu (ví dụ như Anh, Đan Mạch, Thụy Điển, Na Uy) cũng đã thuần hóa để trồng cây điều nhuộm nhưng loài này phát triển kém hơn so với vùng nhiệt đới. Cây này cũng được trồng ở Hawai và các đảo ở Thái Bình Dương.

Ở Việt Nam cây điều nhuộm được nhập nội để trồng trong thời kỳ Pháp thuộc, hiện nay loài cây này mọc hoang dại hoặc được trồng rải rác ở vùng ĐBSCL.

Quả không ăn được nhưng được thu hoạch để lấy hạt, trong đó có chứa chất bixin, thành phần chính của annatto. Nó có thể được chiết ra bằng cách ngâm hạt vào trong nước. Nó được dùng để tạo màu thực phẩm, chẳng hạn như bơ, cá và dầu ăn. Nó cũng là thành phần chính trong một loại gia vị kiểu México gọi là recado rojo, tức “bột điều nhuộm nhão”. Hạt điều nhuộm được sử dụng làm phụ gia màu gần như không vị trong ẩm thực châu Mỹ La tinh, Jamaica và Philipines.

Cây điều nhuộm (cà ri) cao 5–10 m, dạng bụi. Lá đơn mềm, nhẵn, hình ba cạnh, đầu nhọn. Hoa tương đối lớn, có màu tía hay trắng, mọc thành chùy ngắn ở đầu cành. Quả mọc chùm, hình tim, đỏ tươi đến nâu khô khi chín, trên mặt có gai mềm, mở bằng hai van, mỗi mảnh mang chứa nhiều hạt. Hạt hơi có dạng lập phương trên một cuống ngắn, xung quanh tẽ nở thành áo hạt ngắn màu đỏ.

Thành phần hóa học trong điều nhuộm

Quả chứa nhiều vitamin A (khoảng 3,2 g cho mỗi 100 g quả), ngoài ra còn có nhiều selenium, magiê, canxi.

Tác dụng của điều nhuộm (hạt cà ri)

• Hạt đào nhuộm chủ yếu dùng làm màu nhuộm trong chế biến thực phẩm

Tại Đông Nam Á, người ta thu hái hạt để làm chất nhuộm màu, chính vì thế mà loài này có tên gọi điều nhuộm. Hạt điều nhuộm đã được thổ dân châu Mỹ sử dụng từ rất lâu để làm thuốc màu vẽ lên cơ thể, đặc biệt là môi, vì thế mà đôi khi nó còn được gọi tại khu vực này như là “cây son môi”. Điều nhuộm còn được dùng làm chất nhuộm màu thực phẩm (mã châu Âu E160b).

• Điều nhuộm có thể dùng làm thuốc

Một số nơi dùng lá chữa lị, sốt, sốt rét.
Các bộ phận của cây có thể sử dụng để làm thuốc chống say nắng, viêm amiđan, bỏng, hủi, viêm màng phổi, ngừng thở, các rối loạn trực tràng và đau đầu trong y học cổ truyền của một số quốc gia trong khu vực Nam Mỹ.
Nhựa từ quả cũng được sử dụng để điều trị bệnh đái đường típ II hay chống nhiễm nấm.
Hạt cây làm thuốc tẩy giun.